اسرار کاوش

 سکه های اشکانی

سکه های اشکانی از اسناد و مدارک گرانبهای تاریخ فرهنگ و هنر ایران به شمار می روند. تصویر فرمانروایان پارتی بر این سکه ها در ردیف شاهکارهای هنر ایران محسوب می شد. سکه های اشکانی از جنس نقره و برنز هستند. مبنای پول نقره درهم نامیده می شد که تقسیمات کوچکتر آن ابول و بزرگتر چهار درهم بود. واحد سکه های برنز نیز کالکوی نامیده می شد. بر روی سکه ها تصویر واقعی فرمانروای اشکانی در حالی که به سمت چپ می نگیرد نقش گردیده است اما به ندرت سکه هایی از شاهان اولیه اشکانی به دست آمده که صورت فرمانروا در سمت راست تصویر حک شده است مانند سکه های ارشک اول و بعضی سکه های مهرداد اول فرهاد دوم و مهرداد دوم. گاهی نیز چهره شهریار اشکانی به صورت تمام رخ در روی سکه نقش گردیده است مانند بعضی از سکه های مهرداد سوم اردوان سوم ونن دوم و بلاش چهارم. در سکه های فرهاد پنجم تصویر فرمانروا در روی سکه و ملکه موزا در پشت سکه دیده می شود. بر روی سکه های ارد یکم، پاکر یکم، فرهاد چهارم و فرهاد پنجم، نیکه، الهه پیروزی، حلقه شهریاری را در دست دارد و آن را روی سر شاه نگاهداشته است. تاج های شاهان اشکانی مرصع و مجلل هستند و برخی از آنان مانند مهرداد دوم دارای دو تاج متفاوت هستند. گاهی نیز به جای تاج از نشانه های شهریاری استفاده می کردند که مرکب از حلقه ای مزین و نواری مواج بود که در پشت سر گره می خورد. بر روی سکه های ارد اول فرهاد چهرم و ونن دوم ماه و خورشید نقش بسته اما معنی و مفهوم آن بدرستی آشکار نیست. بعضی از محققان این علایم را نماد آناهیتا و مهر نامیده اند. تصویر ارشک اولین فرمانروای پارتی در حالی که بر روی تخت یا سنگ مخروطی شککلی جلوس نموده و کمانی در دست دارد زینت بخش پشت درهمها که از رایجترین سکه های آن دوران بودند است. اشکانیان به علت علاقه و احترام خاص به بنیانگذار سلسله در مدت نزدیک به پنج قرن تصویر او را بر پشت درهمها نقش می نمودند اما در پشت سکه های چهار درهمی تصویر فرمانروایان همراه با الهه های یونانی به چشم می خورد. چهار درهمها منحصرا در ضرابخانه سلوکیه ضرب می شدند که آداب و فرهنگ یونانی در آنجا حاکم بود. بر پشت سکه های برنزی نیز مظاهر و نشانه های مذهبی ایران و یونان به چشم می خورد. این سکه ها اغلب در بین اقشار مختلف مردم کاربرد داشته از لحاظ تصاویر و مضامین بسیار متنوع تر از سکه های نقره هستند و به علت آزاد اندیشی پارتیان آثاری از عقاید و باورهای مذهبی رایج در حکومت و سرزمین اشکانیان بر آنها انعکاس یافته است. بر پشت سکه ها القاب و عناوین شاهان به صورت عادل، نیکوکار، دوستدار پدر، دوستدار برادر، دوستدار یونان، خود مختار و غیره دیده می شود که الغب این القاب از سلوکیان اقتباس شده و از جهتی مبین منش و اخلاق پارتیان دلیر و آزاده است. نوشته پشت سکه ها به خط یونانی است اما در اواخر این دوره بر سکه چند تن از شاهان اشکانی نام انها به خط پهلوی اشکانی دیده می شود. به جز سکه فرهاد پنجم و ونن اول بر روی سایر سکه ها خطی نوشته نشده اما از زمان بلاش اول نام اختصاری فرمانروا در پشت سر او به خط پهلوی اشکانی نقر گردیده باید توجه داشت که اشکانیان برای حمایت از مردم شهرهای متعدد یونانی نشین که در قلمرو آنها زندگی می کرده اند این شعار را بر پشت سکه ها نوشته اند.

تقریبا تا اواخر سلسله اشکانی این روش ادامه می یابد. در پشت درهم ونن بر خلاف سایر درهمهای به جای تصویر ارشک نقش الهه نیکه دیده می شود. سکه های چهر درهمی دارای سال و تاریخ ضرب سکه است. برای اولین بار تاریخ گذاری بر روی سکه در زمان مهرداد اول متداول گردید و از زمان فرهاد چهارم بر بیشتر سکه ها دیده می شود تاریخ اغلب به سال سلوکی است اما گاهی تاریخ اشکانی نیز بر سکه ها نقش گردیده است. بیشتر شهرهای بزرگ اشکانی دارای ضرابخانه بودند و علامت شهری که سکه در آن ضرب می گردید اغلب به صورت اختصار و حروف ترکیبی و گاهی به طور کامل در پشت سکه ها نوشته می شد. بر درهمها بندرت نام شاه نوشته شده اغلب به صورت اختصار و حروف ترکیبی و گاهی به طور کامل در پشت سکه نوشته می شد. به طور کلی دقت در خصوصیات و بررسی سکه های اشکانی راهی است برای آگاهی و شناخت نزدیک به پنج قرن تاریخ پر افتخار ایران که بیشتر روی دادهای آن در پس دیوار قرون به دست خاموشی و فراموشی سپرده شده است.

جنس سکه ها و وزن آنها

سکه های اشکانی از جنس نقره و برنز هستند و به جز یک مورد استثنایی سکه طلا دیده نشده است به عبارت دیگر سکه های طلا ضرب ننموده اند. سکه نقره درهم نامیده می شد که واحد بزرگتر آن چهار درهم و واحدهای کوچکتر آن سه ابول دو ابول و ابول بودند. وزن چهار درهمها در اوایل حدود 5.16 گرم بود اما به تدریج از وزن آنها کاسته شد به طوری که در اواخر حکومت اشکانیان وزن آنها به حدود سیزده گرم و حتی کمتر رسید تا جایی که برخی از محققان به اشتباه آنها را سه درهمی نامیدند. عیار چهار درهمها ابتدا خوب بود اما در اواخر حکومت به علت ضعف دولت اشکانی به تدریج به پستی و ناخالصی گرایید. رایج ترین پول این دوره درهم بود که در ضرابخانه های سراسر کشور ضرب می شد. وزن درهم حدود چهار گرم بود که در اواخر اشکانی حدود 6.3 گرم رسید. عیار درهمها نیز در ضرابخانه های شرق کشور از زمان فرهاد چهارم رو به تنزل گذاشت تا جایی که در زمان بلاش اول ضرب آنها در شرق امپراتوری به طور کلی متوقف گردید اما عیار سکه ها در ضرابخانه های غرب همیشه خوب بود و فقط در زمان شاهان آخر سلسله اندکی ناخالصی در آنها دیده می شود. وزن هر ابول تقریبا برابر یک ششم درهم بود. ابول ها بیشتر در اوایل حکومت اشکانیان ضرب می شدند که آخرین آنها مربوط به زمان ارد یکم است. شایان ذکر است گاهی سه ابول را نیم درهم نیز می گویند. سکه های برنزی نیز در تمام دوران فرمانروایی اشکانیان و در کلیه نقاط کشور به قطع و اندازه های کوچک و بزرگ و اوزان مختلف از چهارده گرم 7 گرم ضرب می شد. بر پشت این سکه ها نقوش مختلف مانند ماه و ستاره، فرشته بالدار، لنگرکشی، شاهین، اسب، فیل، سر شیر، دژ و علایم برکت و فراوانی، مانند خوشه گندم، خرما و انگور دیده می شد. واحد وزن سکه های برنزی کالکوی است که بر اساس اوزان یونانی بوده به طور متوسط دو گرم وزن داشتند و هر هشت کالکوی برابر یک ابول ارزش داشت. عیار کالکویها نیز به مرور زمان پست تر گردید به طوری که در اواخر حکومت اشکانیان تقریبا به نصف تنزل یافت. فقط سکه های ضرب سلوکیه از این قاعده مستثنی و همیشه از عیار خوبی برخوردار بوده اند.

تاریخ گذاری 

نخستین بار در زمان مهرداد یکم تاریخ بر سکه ها مرسوم شد. سلوکیان بر سکه ها بویژه بر چهار درهمها تاریخ ضرب سکه ها را ثبت می نمودند. هنگامی که مهرداد یکم بر سلوکیه مسلط شد در ضرابخانه آنجا سکه هایی ضرب نمود که علاوه بر داشتن ارزش هنری به رسم سلوکی ها تاریخ ضرب سکه بر آنها نوشته می شد. بر پشت این سکه ها تاریخ های 173 و 174 سلوکی برابر با 140 و 139 پ.م دیده می شود. بر چهار درهم ها اردوان یکم نیز تاریخ 188 سلوکی برابر با 125 پ.م به چشم می خورد از آن دوره به بعد تا اواخر سلطنت ارد یکم دیگر بر چهار درهم ها تاریخ دیده نمی شد اما از زمان فرهاد چهارم (38/37 پ.م- 2 م) به بعد نوشتن سال و ماه بر سکه ها مرسوم شد که این شیوه تا پایان حکومت اشکانیان ادامه یافت. گاهی با مطالعه تاریخ سکه ها زمان و مدت حکومت یاغیان و مدعیان سلطنت نیز معلوم می گردد مثلا بلاش یکم که از سال 362 سلوکی فرمانروایی خود را آغاز کرده بود در سال 365 گرفتار شورش پسرش وردان دوم گردید پس از این تاریخ تا سال 369 تصویر وردان بر سکه ها دیده می شود اما در این هنگام بلاش مجددا زمام امور را به دست می گیرد و ضرب چهار درهم های او تا سال 372 سلوکی ادامه می یابد. با مطالعه ماه های منقوش بر سکه ها آغاز و پایان سلطنت شاهان را با دقت بیشتری می توان مشخص نمود. نام ماه ها به اختصار نوشته شده تا خدشه ای در نوشته القاب منقور بر سکه ها وارد نیابد.

تاریخ گذاری بر درهم ها اشکانی به ندرت دیده می شود درهم ها مهرداد یکم ضرب سلوکیه دارای تاریخ هستند. همچنین بر درهمی از اردوان یکم تاریخ 123 اشکانی و بر سکه های اردوان سوم تاریخ های 335 و 336 سلوکی همراه با ماه ضرب سکه دیده شده است.

از زمان اردوان سوم ثبت تاریخ بر کالکوی ها شروع شد. به طور پیوسته تا آخر حکومت اشکانیان ادامه می یابد. ضرب سکه های برنزی در شهرهای مختلف رواج داشت اما فقط بر کالکوی های ضرب سلوکی و گاهی شوش تاریخ مشاهده شده است. اهمیت ضرب تاریخ بر کالکو از سال 407 تا 433 است که ضرب چهار درهمها متوقف شده و در این دوره اطلاعات ما در مورد مدت حکومت فرمانروایان اشکانی فقط از طریق بررسی کالکوی ها میسر است.

نقوش روی سکه های اشکانی

به طور کلی بر روی سکه های اشکانی چهره واقعی فرمانروا نقش گردیده است. تغییرات چهره حتی آرایش ریش و موی شاهانی که مدت طولانی سلطنت کرده اند در تصاویر آنها بر روی سکه ها بروشنی مشهود است. تصویر فرمانروا به صورت نیمرخ است که اغلب به سمت چپ و به ندرت به سمت راست می نگرد و در بعضی موارد نیز تصویر پادشاه تمام رخ و از روبه رو به نمایش گذاشته شده است. مهم ترین نکاتی که هنگام بررسی نقوش روی سکه ها باید به آنها توجه داشت عبارتند از: کلاه یا تاج گردنبند خال روی پیشانی فرمانروا.

در آغاز شاهان اشکانی دارای کلاه ساده بودند که به کلاه باشلقی معروف است. شبیه این کلاه را قبلا بزرگان ماد و ساتراپ های هخامنشی بر سر می گذاشتند. این کلاه از پارچه ضخیم یا نمد ساخته می شد دارای زبانه هایی بود که روی گوش و پشت سر را می پوشانید و نواری که زینت بخش کلاه بود در پشت سر گره می خورد و دو سر آن آزاد و آویزان بود و اغلب حاشیه کلاه مخصوصا در جلو با دانه های درشت مروارید مزین می شد اشکال مختلف این کلاه بر سکه های اشک اول تیرداد و فرهاد اول دیده می شد. از زمان مهرداد اول تصویر شاه بدون کلاه بر سکه ها نقش گردیده است و تاج فقط به صورت نواری به چشم می خورد که در پشت سر گره خورده است. این نوار یا سر بند را می توان نیم تاج نامید که احتمالا زرین نیز بوده است. نیم تاج به صورت یک یا چند خط بر روی سکه ها دیده می شود و از بالا نیز به صورت حلقه ای به نظر می رسد. این حلقه بی شک نشانه شهریاری است. بر پشت بسیاری از چهار درهمهای اشکانی الهه هایی دیده می شوند که این حلقه را به شاه تقدیم می کنند. مهرداد دوم دارای دو تاج بود که در وسط یکی از انواع گل زیبای گوهر نشانی به شکل ستاره که به مروارید و سایر گوهرها مزین است دیده می شود. از آن پس چند شاه از جمله سنتروک و فرهاد سوم از تاج هایی استفاده کردند که در وسط آنها تزییناتی به شکل شاخ یا شعله جواهرنشان دیده می شود. بعلاوه حاشیه خارجی تاج این فرمانروایان با مجسمه حیواناتی از قبیل گوزن مرغابی تزیین شده است. از جمله تاج هایی که جالب توجهند: تاج بلاش سوم اردوان پنجم و ارتاواز است. تاج این شاهان از لبه ای پهن و مخطط با زبانهایی که روی گوش را می پوشاند و بالای آن کروی شکل بود تشکیل یافته است دور تمام قسمتها گوهرنشان است. در بالای تاج میله های زرین قرار دارد که انتهای هر یک از آنها نیز مزین است. همچنین در وسط قسمت مدور میاه هایی نصب شده لبه پشت تاج به دو گره تو در تو متصل است که نوارهایی از آن آویزان است. بررسی تاج ها می تواند در شناخت و تفکیک سکه های اشکانی موثر باشد.

شاهان اولیه اشکانی دارای گردنبند حلقه مانند بودند که دو سر آن به دو گوی کوچک ختم می شد. گردنبند مهرداد دوم نیز به همین شکل است اما به تدریج تغییر شکل می دهد به طوری که بعدها به شکل اژده هایی با بالهای کشیده جلوه می کند. فرهاد سوم دارای دو نوع گردنبند است که یک نوع آن حلقوی و نظیر گردنبندهای قبلی است و نوع دیگر از دو رشته یا نوار تشکیل شده که در جلو دارای حلقه ای جواهرنشان و مرصع است. مهرداد سوم دارای گردنبندی است مرکب از حلقه های زنجیره ای که در وسط با جواهری مربع شکل تزیین گردیده است. زینت بخش گردن ارد گردنبندی است حلقه حلقه. از آنجا که ارد و مهرداد باهم برادر بودند شباهت آنها در سکه ها نیز چشمگیر است از این رو توجه و بررسی روی گردنبندها یکی از مهم ترین راههای تشخیص سکه های آنها از یکدیگر است. گردنبندهای فرهاد چهارم متفاوت و متنوع است برای مثال انتهای برخی از آنها به تصویر حیوانی اساطیری ختم می شود.

نخستین بار خال بر پیشانی ارد ارشک سیزدهم مشاهده می شود. این نکته بعدها به صورت عامل مهمی بر سکه ها نمایان می گردد زیرا برخی از شاهان خال را نشانه داشتن خون اشکانی و اصالت خانوادگی تلقی می کردند. داشتن خال گاهی دلیل انتساب سکه به فردی خاص می گردد مثلا چون بر کلیه چهار درهمهای فرهاد چهارم خال دیده می شود بسیاری از محققان از جمله پرفسور سیمونتا چهار درهمهایی را که فاقد خال هستند و قبلا به فرهاد نسبت می دادند به تیرداد دوم منسوب می کنند. سکه های اردوان سوم و گودرز به اندازه ای شبیه به هم هستند که اگر بر سکه های گودرز خال وجود نداشت امکان شناخت آنها از یکدیگر بسیار مشکل بود.لازم است یادآوری شود که بر پسشانی بعضی از فرمانروایان در چهار درهمها خال مشاهده می شود اما بر روی درهم آنها خال وجود ندارد و برعکس بر پیشانی بعضی دیگر از فرمانروایان در درهمها خال دیده می شود در حالی که در چهار درهمها فرمانروا فاقد خال است مانند سکه های بلاش اول و وردان دوم. تا کنون دلیل قانع کننده ای برای توجیه این مساله ارائه نشده اما امکان دارد که بعضی از ضرابخانه های مهم در حک نمودن خال و برعکس مختار بوده اند و برخی از آنها به افزودن خال بر نقش سکه ها اقدام نموده اند تا اصالت و وابستگی خونی شاه را به خاندان اشکانی در معرض دید عموم قرار دهند.

پشت سکه های اشکانی

پشت سکه های اشکانی بیشترین اطلاعات  را در زمینه های مختلف می دهند. نوشته پشت سکه ها شامل نام شاه به صورت ارشک گاهی نام شاه به همراه عناوین و القاب متفاوت است. همچنین اطلاعات مربوط به ضرابخانه ها و تاریخ ضرب سکه بجز چند مورد در پشت سکه ها قرار دارد. بعلاوه در پشت سکه ها تصاویری به چشم می خورد که بسیار متنوع و جالب توجه است. پشت درهمها اغلب مزین به تصویر ارشک موسس سلسله اشکانی است اما نقش چهار درهمها مخصوصا نقوش پشت کالکویها فوق العاده متنوع هستند. این تصاویر شامل الهه های گوناگون و حیوانات و گیاهانی هستند که اغلب مظاهر الهه ها محسوب می شوند اما در بعضی موارد نیز گیاهان و حیوانات واقعی به تصویر کشیده شده اند که مردم بعضی نواحی به پرورش و داشتن آنها مباهات می کرده اند مانند نقش اسب و خوشه گندم و خرما و انگور و... . نقش ماه و خورشید و ستاره نیز نشاندهنده علایم نمادین مذهبی است. علامتهای دیگر نیز به شکل منوگرام در پشت بعضی سکه ها دیده می شود که از معنی و مفهوم آن هنوز اطلاع درستی در دست نیست.

ضرابخانه ها

اغلب سکه های اشکانی دارای علایمی هستند که معنی و مفهوم اغلب آنها روشن و آشکار نیست. این علایم را بارها دانشمندان و محققان مورد برررسی قرار داده اند اما به علت کمبود مدارک و اطلاعات هنوز پیشرفت قابل ملاحظه ای در شناخت آنها حاصل نشده است. مسلما گروهی از این علایم و نشانه ها متعلق یه شهرهایی است که سکه های اشکانی در آنها ضرب می شده است. نخستین سکه ای که به طور یقین دارای علامت ضرابخانه است به دوران فرمانروایی مهرداد اول تعلق دارد زیرا تا قبل از پادشاهی مهرداد یکم به علت محدود بودن حوزه قلمرو اشکانیان وجود بیش از یک ضرابخانه ضرورتی نداشت اما از زمان به قدرت رسیده مهرداد یکم که قلمرو این سلسله به شکل چشمگیری گسترش یافت ضرورت ایجاد ضرابخانه های متعدد در نقاط مختلف کشور آشکار شد از زمان فرهاد دوم تصویر شهرها و ضرابخانه ها در روی سکه و پشت سر شاه حک شده است. مهم ترین این ضرابخانه ها عبارتند از: نیسا، تامبروکس، آپامئه آ و آریا "هرات". این شیوه کم و بیش تا زمان اردوان یکم ادامه یافت اما از زمان اردوان دوم در پشت معدودی از سکه ها نام کامل شهری که سکه در آن ضرب گردیده نوشته شده است مانند مارگیان "مرو" تراگزیان نیسا و کاتازتارتیا یا ضرابخانه سیار که در موقع جنگ بر قرار می گردید. از زمان فرهاد سوم حکاکان هنرمند ضرابخانه های اشکانی به ابتکار هنر جالبی دست زدند بدین ترتیب که به جای نوشتن نام کامل شهر یا مخفف آن از ترکیب و تلفیق حرف یکم شهر با یک یا چند حرف دیگر از حروف آن علامتی ساختند که از آن پس عنوان و علامت ضرابخانه آن شهر شناخته شد و محل قرار گرفتن این علامت در پشت سکه ها و در زیر تصویر کمان ارشک است. چهار درهمهای اشکانی همگی در شهر سلوکیه ضرب شده اند. مهم ترین شهری که تا اواخر دوران اشکانیان به ضرب سکه های درهم اقدام نمود شهر هگمتانه "همدان" است. از زمان پاکر دوم ضرابخانه ها مجددا محدود گردیدند به طوریکه تقریبا تا زمان اردوان پنجم آخرین پادشاه اشکانی درهم های منحصرا در ضرابخانه همدان ضرب شده اند.